فنقول (علی الله الاتّکال):
نقد منشا توهّم المقدّمیّة
انّ توهّم توقّف الشّیئ علی ترک ضدّه لیس الّا من جهة مضادّة و المعاندة بین الوجودین و قضیّتها الممانعة بینهما و من الواضح انّ عدم المانع من المقدّمات و هو توهّم فاسد و ذلک لانّ المعاندة و المنافرة بین الشّئین لاتقتضی الّا عدم اجتماعها فی التّحقّق و حیث لا منافاة اصلا بین احد العینین و ما هو نقیض الآخر و بدیله بل بینهما کمال الملائمة کان احد العینین مع نقیض الآخر و ما هو بدیله فی مرتبة واحدة من دون ان یکون فی البین ما یقتضی تقدّم احدهما علی الآخر کما لایخفی. فکما انّ قضیّة المنافاة بین المتناقضین لاتقتضی تقدّم ارتفاع احدهما فی ثبوت الآخر کذالک فی المتضادّین.
با توکل بر خداوند می گوییم:
نقد ریشه ی توهّم مقدمیّت
توهّم متوقّف بودن یک شیئ بر ترک شدن ضد آن فقط و فقط از جهت تضاد و تعاند بین دو وجود است. به این بیان که بین دو ضد تعاند و تنافی وجود دارد. لازمه ی تعاند و تنافی تمانع وجودی است به این معنا که هر کدام از دو ضد مانع وجود دیگری است. پس هر کدام از دو ضد از قبیل وجود مانع برای وجود دیگری است و عدم مانع یکی از مقدّمات وجودی (مقتضی، سبب، شرط، معدّ و عدم مانع) یک شیئ است. با توجّه به وجوب مقدّمه پس عدم مانع یعنی عدم ضدّ واجب و در نتیجه وجود آن حرام می باشد. پس بین وجوب یک شیئ و نهی از ضدّ آن ملازمه ی عقلی وجود دارد. آخوند خراسانی این نظر را توهمّی فاسد می داند و در مقام بیان دلیل می گوید تعاند و تنافر بین دو شیئ اقتضایی بیشتر از عدم اجتماع آن ها در تحقّق پیدا کردن ندارد و از آن جایی که اصلا هیچ منافاتی بین یکی از دو عین و آن چه نقیض و بدیل دیگری است وجود ندارد و بلکه بین این دو اوج ملایمت بر قرار است، بنا بر این یکی از این دو عین و نقیض و یا بدیل دیگری بدون این که مقتضی ای برای تقدّم یکی از این دو بر دیگری در بین باشد در یک مرتبه قرار می گیرند و این امری روشن است. از طرفی بدیهی است که تنافی بین دو شیئ متناقض از تنافی بین دو شیئ متضادّ شدیدتر است. در باب تناقض هیچ کس قائل به تقدم ارتفاع یکی از دو نقیض بر ثبوت دیگری نشده است. پس همان گونه که قضیّه ی منافات بین دو شیئ متناقض تقدّم ارتفاع هیچ کدامشان را بر ثبوت دیگری اقتضا نمی کند در دو شیئ متضادّ نیز به طریق اولی همین طور است.
